শিবতাণ্ডবস্তোত্র

শিবতাণ্ডবস্তোত্র (সংস্কৃত: शिवताण्डवस्तोत्र) হল একটি সংস্কৃত স্তোত্র (স্তব) যা শিবের শক্তি ও সৌন্দর্য বর্ণনা করে। এটির লেখক হিসেবে ঐতিহ্যগতভাবে লঙ্কার রাজা রাবণকে বিবেচনা করা হয়, যাকে শিবের মহান ভক্ত বলে মনে করা হয়।

রাবণ শিবের আবাসস্থল কৈলাস পর্বত উঠানোর সাথে সাথে শিব তাণ্ডবস্তোত্র গায়।

এটা বিশ্বাস করা হয় যে রাবণ শিবের প্রশংসা করতে এবং মোক্ষের জন্য অনুরোধ করতে এই স্তোত্রটি রচনা করেছিলেন।

বিবরণ

স্তোত্রে চতুষ্পদী শ্লোকের প্রতি লাইনে কাব্যিক ছন্দে ১৬টি পদাংশ আছে, লঘু ও গুরু অক্ষর পর্যায়ক্রমে। মোট ১৬টি চতুষ্পদী শ্লোক আছে।

এই স্তোত্রের নবম ও দশম উভয় চতুষ্পদী শ্লোকই ধ্বংসকারী, এমনকি মৃত্যুর ধ্বংসকারী হিসাবে শিবের উপাধিগুলির তালিকা দিয়ে শেষ হয়েছে। হিন্দু ভক্তিমূলক কবিতার এই উদাহরণে অনুপ্রাস ও  অনুকারশব্দ উদ্দীপনাময় সৌন্দর্যের ঘূর্ণায়মান তরঙ্গ তৈরি করে।

স্তোত্রের শেষ চত্বরে, পৃথিবী জুড়ে তাণ্ডব চালিয়ে ক্লান্ত হয়ে রাবণ জিজ্ঞেস করে, "আমি কখন সুখী হব?" তাঁর প্রার্থনা ও তপস্বী ধ্যানের তীব্রতার কারণে, যার এই স্তোত্রটি একটি উদাহরণ ছিল, রাবণ শিবশক্তি ও চন্দ্রহাস নামে স্বর্গীয় তরোয়াল পেয়েছিলেন।

মূল স্তোত্র

जटाटवीगलज्जलप्रवाहपावितस्थले
गलेऽवलम्ब्य लम्बितां भुजङ्गतुङ्गमालिकाम् ।
डमड्डमड्डमड्डमन्निनादवड्डमर्वयं
चकार चण्डताण्डवं तनोतु नः शिवः शिवम् ॥१॥

जटाकटाहसम्भ्रमभ्रमन्निलिम्पनिर्झरी
विलोलवीचिवल्लरीविराजमानमूर्धनि ।
धगद्धगद्धगज्ज्वलल्ललाटपट्टपावके
किशोरचन्द्रशेखरे रतिः प्रतिक्षणं मम ॥२॥

धराधरेन्द्रनंदिनीविलासबन्धुबन्धुर
स्फुरद्दिगन्तसन्ततिप्रमोदमानमानसे ।
कृपाकटाक्षधोरणीनिरुद्धदुर्धरापदि
क्वचिद्दिगम्बरे(क्वचिच्चिदम्बरे) मनो विनोदमेतु वस्तुनि ॥३॥

जटाभुजङ्गपिङ्गलस्फुरत्फणामणिप्रभा
कदम्बकुङ्कुमद्रवप्रलिप्तदिग्वधूमुखे ।
मदान्धसिन्धुरस्फुरत्त्वगुत्तरीयमेदुरे
मनोविनोदमद्भुतं बिभर्तु भूतभर्तरि ॥४॥

सहस्रलोचनप्रभृत्यशेषलेखशेखर
प्रसूनधूलिधोरणी विधूसराङ्घ्रिपीठभूः ।
भुजङ्गराजमालया निबद्धजाटजूटक
श्रियै चिराय जायतां चकोरबन्धुशेखरः ॥५॥

ललाटचत्वरज्वलद्धनञ्जयस्फुलिङ्गभा
निपीतपञ्चसायकं नमन्निलिम्पनायकम् ।
सुधामयूखलेखया विराजमानशेखरं
महाकपालिसम्पदे शिरोजटालमस्तु नः ॥६॥

करालभालपट्टिकाधगद्धगद्धगज्ज्वल
द्धनञ्जयाहुतीकृतप्रचण्डपञ्चसायके ।
धराधरेन्द्रनन्दिनीकुचाग्रचित्रपत्रक
प्रकल्पनैकशिल्पिनित्रिलोचने रतिर्मम ॥७॥

नवीनमेघमण्डली निरुद्धदुर्धरस्फुरत्
कुहूनिशीथिनीतमः प्रबन्धबद्धकन्धरः ।
निलिम्पनिर्झरीधरस्तनोतु कृत्तिसिन्धुरः
कलानिधानबन्धुरः श्रियं जगद्धुरंधरः ॥८॥

प्रफुल्लनीलपङ्कजप्रपञ्चकालिमप्रभा
वलम्बिकण्ठकन्दलीरुचिप्रबद्धकन्धरम् ।
स्मरच्छिदं पुरच्छिदं भवच्छिदं मखच्छिदं
गजच्छिदान्धकच्छिदं तमन्तकच्छिदं भजे ॥९॥

अखर्वसर्वमङ्गला कलाकदम्बमञ्जरी
रसप्रवाहमाधुरी विजृम्भणामधुव्रतम् ।
स्मरान्तकं पुरान्तकं भवान्तकं मखान्तकं
गजान्तकान्धकान्तकं तमन्तकान्तकं भजे ॥१०॥

जयत्वदभ्रविभ्रमभ्रमद्भुजङ्गमश्वसद्
विनिर्गमत्क्रमस्फुरत्करालभालहव्यवाट् ।
धिमिद्धिमिद्धिमिध्वनन्मृदङ्गतुङ्गमङ्गल-
ध्वनिक्रमप्रवर्तितप्रचण्डताण्डवः शिवः ॥११॥

दृषद्विचित्रतल्पयोर्भुजङ्गमौक्तिकस्रजोर्
गरिष्ठरत्नलोष्ठयोः सुहृद्विपक्षपक्षयोः ।
तृणारविन्दचक्षुषोः प्रजामही महेन्द्रयोः
समं प्रवृत्तिकः कदा सदाशिवं भजाम्यहम ॥१२॥

कदा निलिम्पनिर्झरीनिकुञ्जकोटरे वसन्
विमुक्तदुर्मतिः सदा शिरःस्थमञ्जलिं वहन् ।
विमुक्तलोललोचनो ललामभाललग्नकः
शिवेति मन्त्रमुच्चरन् कदा सुखी भवाम्यहम् ॥१३॥

निलिम्पनाथनागरीकदम्बमोलमल्लिक:
निगुम्फनिर्भरक्षरन्मधूष्णिकामनोहरः ।
तनोतु नो मनोमुदं विनोदिनीमहर्निशं
परिश्रयं परं पदं तदङ्गजत्विषां चयः ॥१४॥

इमं हि नित्यमेवमुक्तमुत्तमोत्तमं स्तवं
पठन्स्मरन्ब्रुवन्नरो विशुद्धिमेति संततम् ।
हरे गुरौ सुभक्तिमाशु याति नान्यथा गतिं
विमोहनं हि देहिनां सुशङ्करस्य चिंतनम् ॥१५॥

पूजावसानसमये दशवक्त्रगीतं
यः शम्भुपूजनपरं पठति प्रदोषे ।
तस्य स्थिरां रथगजेन्द्रतुरङ्गयुक्तां
लक्ष्मीं सदैव सुमुखीं प्रददाति शम्भुः ॥१६॥