উপদেশবর্গ বা মান-ঙ্গাগ-স্দে (তিব্বতি: མན་ངག་སྡེওয়াইলি: man ngag sde)[১] তিব্বতী বৌদ্ধধর্মের র্ন্যিং মা ধর্মসম্প্রদায়ের নয়টি যানের অন্তর্তন্ত্রযান নামক শেষ তিনটি যানের অন্তিম যান অতিযোগ তত্ত্বের তিনটি বিভাগের মধ্যে একটি।

ইতিহাস সম্পাদনা

প্রহেবজ্র হতে প্রাপ্ত অতিযোগ তত্ত্বকে মঞ্জুশ্রীমিত্র চিত্তবর্গ, অভ্যন্তরবর্গ এবং উপদেশবর্গ এই তিন ভাগে বিভক্ত করেন।[২]মঞ্জুশ্রীমিত্রের শিষ্য শ্রী সিংহের মাধ্যমে এই তত্ত্ব জ্ঞানসূত্রবিমলমিত্র লাভ করেন। বিমলমিত্র অষ্টম শতাব্দীতে অতিযোগ তত্ত্বের উপদেশবর্গ শিক্ষাকে তিব্বত নিয়ে যান। [n ১]

চার বিভাগ সম্পাদনা

শ্রী সিংহ উপদেশবর্গকে বহির্চক্র, অন্তর্চক্র, গুপ্তচক্র এবং অন্তরতম অতলচক্র এই চার চক্রে (ওয়াইলি: snying thig skor bzhi) বিভক্ত করেন। চতুর্থ চক্রটির বহুপ্রকার তিব্বতী নাম রয়েছে। যেমন - য়াং-গ্সাং-ব্লা-না-মেদ-পা'ই-স্ন্যিং-থিগ-গি-স্কোর (ওয়াইলি: yang gsang bla na med pa'i snying thig gi skor), গ্সাং-বা-স্ন্যিং-থিগ (ওয়াইলি: gsang ba snying thig), য়াং-গ্সাং-ব্লা-না-মেদ-পা-স্ন্যিং-থিগ-গি (ওয়াইলি: yang gsang bla na med pa snying tig), য়াং-গ্সাং-ব্লা-না-মেদ-পা-র্দ্জোগ্স-পা-ছেন-পো (ওয়াইলি: yang gsang bla na med pa rdzogs pa chen po), য়াং-গ্সাং-স্ন্যিং-থিগ (ওয়াইলি: yang gsang snying thig), য়াং-গ্সাং-ব্লা-না-মেদ-পা'ই-স্দে (ওয়াইলি: yang gsang bla na med pa'i sde) ইত্যাদি।

সতেরো তন্ত্র সম্পাদনা

উপদেশবর্গের চতুর্থ চক্রে সতেরো তন্ত্র অবস্থিত। সতেরো তন্ত্র হিসেবে উল্লেখ করা হলেও এর সাথে শ্রী সিংহ স্ঙ্গাগ্স-স্রুং-খ্রো-মা'ই-র্গ্যুদ (ওয়াইলি: sngags srung khro ma’i rgyud[৪]) বা একাজাতি ত্রোমা তন্ত্রকে যোগ করায় অনেক সময়েএকে আঠারো তন্ত্রও বলা হয়ে থাকে।[৫] আবার পদ্মসম্ভব এই গ্রন্থে ক্লোং-গ্সাল-বার-বা'ই-র্গ্যুদ (ওয়াইলি: klong gsal bar ba'i rgyud[৪]) তন্ত্রকে স্থান দেওয়ায় একে উনিশ তন্ত্রও বলা হয়ে থাকে। সতেরোটি তন্ত্র হল-

  1. "র্দ্জোগ্স-পা-রাং-ব্যুং" (তিব্বতি: རྫོགས་པ་རང་བྱུངওয়াইলি: rdzogs pa rang byung)
  2. "য়ি-গে-মেদ-পা" (তিব্বতি: ཡི་གེ་མེད་པওয়াইলি: yi ge med pa)
  3. "রিগ-পা-রাং-শার" (তিব্বতি: རིག་པ་རང་ཤརওয়াইলি: rig pa rang shar)
  4. "রিগ-পা-রাং-গ্রোল" (তিব্বতি: རིག་པ་རང་གྲོལওয়াইলি: rig pa rang grol)
  5. "রিন-পো-ছে-স্পুং-বা" (তিব্বতি: རིན་པོ་ཆེ་སྤུང་བওয়াইলি: rin po che spung ba)
  6. "স্কু-গ্দুং-বার-বা" (তিব্বতি: སྐུ་གདུང་འབར་བওয়াইলি: sku gdung 'bar ba)
  7. "স্গ্রা-থাল-'গ্যুর" (তিব্বতি: སྒྲ་ཐལ་འགྱུརওয়াইলি: sgra thal 'gyur)
  8. "ব্ক্রা-শিস-ম্দ্জেস-ল্দান" (তিব্বতি: བཀྲ་ཤིས་མཛེས་ལྡནওয়াইলি: bkra shis mdzes ldan)
  9. "র্দো-র্জে-সেম্স-দ্পা-স্ন্যিং-গি-মে-লোং" (তিব্বতি: རྡོ་རྗེ་སེམས་དཔའ་སྙིང་གི་མེ་ལོངওয়াইলি: rdo rje sems dpa' snying gi me long)
  10. "কুন-তু-ব্জাং-পো-থুগ্স-ক্যি-মে-লোং" (তিব্বতি: ཀུན་ཏུ་བཟང་པོ་ཐུགས་ཀྱི་མེ་ལོངওয়াইলি: kun tu bzang po thugs kyi me long)
  11. "ঙ্গো-স্প্রোদ-স্প্রাস-পা" (তিব্বতি: ངོ་སྤྲོད་སྤྲས་པওয়াইলি: ngo sprod spras pa)
  12. "মু-তিগ-রিন-পো-ছে'ই-ফ্রেং-বা" (তিব্বতি: མུ་ཏིག་རིན་པོ་ཆེའི་ཕྲེང་བওয়াইলি: mu tig rin po che'i phreng ba)
  13. "কুন-তু-ব্জাং-পো-ক্লোং-দ্রুগ" (তিব্বতি: ཀུན་ཏུ་བཟང་པོ་ཀློང་དྲུགওয়াইলি: kun tu bzang po klong drug)
  14. "স্গ্রোন-মা-'বার-বা" (তিব্বতি: སྒྲོན་མ་འབར་བওয়াইলি: sgron ma 'bar ba)
  15. "ন্যি-জ্লা-খা-স্ব্যোর" (তিব্বতি: ཉི་ཟླ་ཁ་སྦྱོརওয়াইলি: nyi zla kha sbyor)
  16. "সেং-গে-র্ত্সাল-র্দ্জোগ্স" (তিব্বতি: སེང་གེ་རྩལ་རྫོགསওয়াইলি: seng ge rtsal rdzogs)
  17. "নোর-বু-ফ্রা-ব্কোদ" (তিব্বতি: ནོར་བུ་ཕྲ་བཀོདওয়াইলি: nor bu phra bkod)

পাদটীকা সম্পাদনা

  1. The third of the Three Sections of Dzogchen, as arranged by Manjushrimitra. In Tibet three lineages are represented: through Padmasambhava and Vairotsana who both received transmission from Shri Singha, and through Vimalamitra who received transmission partly from Shri Singha and partly from Jnanasutra. The two former lineages were continued only as termas while Vimalamitra's was passed on both as terma and as oral transmission. In the following millennium, innumerable termas have been revealed containing the precious instructions of these three great masters. The most important of these terma treasures are included in the Rinchen Terdzo, a collection of termas by Jamgon Kongtrul covering the Three Inner Tantras and in Nyingtig Yabzhi.[৩]

তথ্যসূত্র সম্পাদনা

  1. http://www.rigpawiki.org/index.php?title=Mengakd%C3%A9 | Rigpa wiki link to Category of Pith Instructions
  2. http://www.bhutanvisit.com/Buddhism/nyingmapa.html ওয়েব্যাক মেশিনে আর্কাইভকৃত ১৪ জুন ২০১২ তারিখে accessed: 1 February 2007
  3. Source: Glossary for Rangjung Yeshe books (accessed: January 15, 2008)
  4. Aro Encyclopaedia (2010). 'Ngak Srungma Ekajati'. Source: [১] (accessed: Sunday April 11, 2010)
  5. Thondup, Tulku & Harold Talbott (Editor)(1996). Masters of Meditation and Miracles: Lives of the Great Buddhist Masters of India and Tibet. Boston, Massachusetts, USA: Shambhala, South Asia Editions. আইএসবিএন ১-৫৭০৬২-১১৩-৬ (alk. paper); আইএসবিএন ১-৫৬৯৫৭-১৩৪-১, p.362